آشنایی کامل با ساز قانون

خلاصه کلی :

بیشتر پژوهشگران موسیقی دانشمند بزرگ ایرانی یعنی فارابی را مخترع ساز قانون می دانند. . قانون های ایرانی ۲۷ صدایی بوده و در نتیجه دارای ۸۱ سیم می باشند. قانون های مصری یا همان قانون عربی نیز می توانند ۲۶ صدا ایجاد کنند در نتیجه دارای ۷۸ سیم می باشند. ساز  کهن و ایرانی قانون با انگشتانه نواخته می شود.

تاریخچه ساز قانون :

ساز قانون ، یکی از ساز های کهن و قدیمی بوده که بسیاری از افراد منشا پیدایش آن را در منطقه جغرافیایی غرب آسیا و یا خاورمیانه می دانند. متاسفانه به دلیل بسیاری از مشکلات و همچنین به علت گذشت زمان طولانی، مستندات علمی و دقیقی در مورد تاریخچه ساز قانون وجود ندارد. اما در مورد تاریخچه و پیشینه این ساز، حدس و گمان هایی وجود دارد.

بررسی های زیادی برای مشخص شدن تاریخچه این ساز انجام شده که در نتیجه این بررسی ها اطلاعات اندکی از این ساز به دست آمده است.  بعضی از پژوهشگران موسیقی معتقد هستند؛ دانشمند بزرگ اروپایی یعنی افلاطون این ساز را اختراع کرده است. اما این نظر در مورد تاریخچه قانون کم تر از نظریات دیگر اعتبار دارد.

بیشتر پژوهشگران موسیقی دانشمند بزرگ ایرانی یعنی فارابی را مخترع این ساز می دانند و به همین جهت می گویند قانون ، سازی ایرانی است. فارابی یکی از بزرگ ترین موسیقی دانان زمان گذشته است.

الموسیقی الکبیر نام کتابی است که فارابی در مورد موسیقی نگارش کرده است. در این کتاب فارابی از سازی یاد می کند که ۴۵ سیمی بوده و خود آن را اختراع کرده است. پژوهشگران، این ساز که فارابی از آن نام برده را قانون می دانند.

تعدادی دیگر از پژوهشگران بر این باورند که منشا پیدایش و اختراع این ساز کهن خراسان بوده است. از نظر زمانی می توان گفت ساز کهن قانون مربوط به حدود هزار سال قبل و اوایل اسلام می باشد.

یکی دیگر از نکاتی که در مورد پیشینه قانون وجود دارد؛ نحوه گسترش این ساز در ترکیه امروزی و بین مردم  ترک زبان می باشد. شخصی به نام عمر افندی  در زمان حکومت محمود دوم، قانون را از شام به ترکیه امروزی برد و سبب  رواج این ساز در آن منطقه شد.

احیای ساز قانون در ایران :

ساز قانون ، از جمله ساز های کهنی می باشد که آن را از خانواده سیتار می دانند که بعد ها به اروپا رفته و با نام canon  در آن ناحیه شناخته می شود. هر چند افراد زیادی این  ساز را متعلق به ایران می دانند اما باید گفت در دوره ای از تاریخ ایران، نواختن این ساز کم رنگ شده است.

ساز قانون در زمان حکومت صفویه مخصوصا در اوایل آن، در ایران بسیار رایج بوده است. محمود واقعی از دانشمندان و موسیقی دانان آن عصر در کتاب بدایع الوقایع خود نام چند تن از نوازندگان قانون در دوره صفوی را برده است. همچنین باید گفت یکی دیگر از مستندات که بیانگر رواج قانون در دوره صوفیه می باشد؛ نقاشی های کاخ چهلستون اصفهان می باشد.

در آن نقاشی ها تصویری از میر قانونی در حال نواختن ساز قانون دیده می شود. اما با افول سلسله صفویه در ایران و هرج و مرج های به وجود آمده در آن دوران نواختن قانون در ایران کم رنگ شده است. اما می توان گفت بعد از مدتی که از افول این ساز در ایران می گذشت در سال 1271 نواختن این ساز توسط رحیم قانونی دوباره در ایران احیا شد.

به دلیل این که او نواختن ساز را از استادان عرب خود آموخته بود؛ این ساز را به شیوه عربی می نواخت.  اما با این وجود می توان او را یکی از افرادی دانست که سبب شد بعد از حکومت صفویه این ساز دوباره در ایران رواج پیدا کند. بعد از او مسیر احیای ساز کهن قانون در ایران ادامه یافت. نوازندگان این ساز سعی کردند تا این ساز ایرانی را، به سبک موسیقی ایران بنوازند.

قانون عربی یا قانون ایرانی :

هر چند که تعداد زیادی از موسیقی دانان ساز قانون را متعلق به ایران می دانند اما باید گفت تصور بیشتر مردم دنیا این نیست. به طور مثال مردم آسیای میانه و شرق آسیا همچنین آفریقایی ها این ساز را متعلق به اعراب دانسته و ازجمله ساز های سنتی کشور های عرب زبان از جمله مصر می دانند.

علت این مسئله واضح است. زیرا این ساز مسیر رشد و تکامل خود را در کشور های عرب زبان طی کرده است. به نحوی که هنوز تعداد قابل توجه ای از نوازندگان ایرانی این ساز را به شیوه  و سبک موسیقی عربی می نوازند. اما امروزه توجه زیادی بر روی احیای قانون ایرانی شده است؛ تا این ساز کهن بتواند هویت ایرانی خود را بازیابد و در موسیقی ایران جایگاه خاص خود را پیدا کند.

به سادگی می توان با تغییر پرده بندی این ساز، و تغییرات جزئی در نحوه کوک کردن، این ساز را مطابق با سبک و شیوه موسیقی ایرانی نواخت. زیرا قانون، سازی می باشد که می توان با آن انواع قطعه های موسیقی ایرانی  و همچنین مقام ها و دستگاه های موسیقی ملی را نواخت.

انواع ساز قانون :

ساز قانون ، به صورت کلی دارای یک شکل مشخص می باشد. تمامی ساز های قانون دارای جعبه ای ذوزنقه ای شکل می باشند. همچنین بسیاری دیگر از اجزای انواع ساز های قانون،  با یکدیگر مشابه هستند. اما می توان گفت این ساز چهار نوع دارد.

• قانون های ایرانی
• قانون های عربی
• قانون های ترکی
• قانون های ارمنی

از جمله ساز های قانون می باشند. این ساز ها در تعداد سیم های خود، با یکدیگر متفاوت می باشند.

به طور کلی هر سه سیم در قانون یک صدای مشخص داشته در نتیجه انواع قانون، به علت تفاوت در تعداد سیم های خود، در تعداد صدا هایی که می توانند ایجاد کنند نیز متفاوت می باشند.

قانون های ایرانی، صدا های بیشتری را از سایر قانون ها ایجاد می کنند.

قانون های ایرانی ۲۷ صدایی بوده و در نتیجه دارای ۸۱ سیم می باشند.

قانون های مصری یا همان قانون عربی نیز می توانند ۲۶ صدا ایجاد کنند در نتیجه دارای ۷۸ سیم می باشند.

قانونی های ترکی ۲۴ صدایی بوده و دارای ۷۲ سیم می باشند. البته بعضی از قانون های ترکی ۲۵ صدایی و ۷۵ سیمی نیز می باشند.

قانون های ارمنی نیز نسبت به سایر مدل های قانون،  صدا های کمتری را می توانند ایجاد کنند. این قانون ها ۲۲ صدایی و در واقع ۶۶ سیمی می باشند.

اجزای ساز قانون :

در این بخش در مورد اجزای ساز قانون توضیح می دهیم. این ساز نیز مانند سایر ساز ها از کنار هم قرار گرفتن اجزای مختلفی تشکیل شده که در نهایت با همکاری این اجزا، نوازندگان می توانند قطعه های زیبایی را با قانون بنوازند. در ادامه به صورت مختصر درباره هر یک از اجزای این ساز کهن ایرانی توضیح می دهیم.

جعبه صوتی :

ساز قانون متشکل از دو صفحه با شکل هندسی ذوزنقه ای می باشد. این ذوزنقه ها قائم زاویه می باشند و طبیعتا به یکدیگر متصل هستند. بر روی صفحه بالایی به طور معمول حفره هایی وجود دارد. وجود این حفره ها و اندازه آن در صدا های ایجاد شده توسط ساز موثر می باشد.

قطعا ساز های با کیفیت به گونه ای ساخته شده‌ اند که اندازه حفره های روی صفحه آن ها استاندارد می باشد. در سمت چپ ساز کهن قانون ۲۷ پرده گردان (۲۷ صدایی ) و ۸۱ گوشی وجود دارد.

در سمت راست این صفحه نیز خرک و چهار تکه پوست به شکل مستطیل قرار دارد. هر چند که صفحه رویی و زیری ساز با چهار کلاف به یکدیگر متصل هستند اما درون این دو صفحه پل هایی وجود دارد که در حقیقت سبب می شوند فشاری که بر صفحه رویی وارد شده باعث تغییر شکل آن نگردد.

خرک و سیم گیر :

خرک در ساز قانون ارتفاعی حدود ۲ سانتی متری دارد. این خرک طول ۳۵ سانتی متری داشته و سیم های ساز از روی این بخش عبور می کنند. سیم گیر بخشی است که در سمت راست قانون قرار دارد. در این بخش تو خالی گره سیم ها موجود است. سیم ها از درون سوراخ های بخش تو خالی بیرون آمده و از روی خرک می گذرد.

گوشی های ساز و کلید کوک :

یکی دیگر از بخش های مهم موجود در ساز گوشی های آن می باشد. گوشی های ساز در قسمت چپ واقع شده و شکلی مشابه با میخ دارد. سر آن به شکل هرم بوده و قسمت پایینی آن باریک تر می باشد. کلید کوک نیز که برای کوک کردن ساز مورد استفاده قرار می گیرد در سمت چپ قرار دارد.

شیطانک و پرده گردان :

شیطانک دارای ارتفاع کمی بوده و بین گوشی و پرده گردان قرار می گیرد. در نتیجه شیطانک نیز در سمت چپ قرار دارد؛ و سیم های ساز قانون برای رسیدن به گوشی ها از شیطانک عبور می کنند. کاربرد این بخش واضح کردن صدا می باشد. پرده گردان بخش دیگری از ساز بوده که نقش مهمی در  صدا ها و آوا هوایی که ساز ایجاد می کند؛ دارد. پرده گردان ها در بخش سمت چپ ساز قرار داشته و فلزی می باشند.

پوست ساز قانون :

پوستی که در ساز قانون به کار می رود باید نسبت پوست ساز های دیگر مانند تار ضخیم تر باشد. پوست به کار رفته در ساز های قانون می توانند منشأ متفاوتی داشته باشند. این پوست می تواند مربوط به ماهی بدون فلس، شکم گوساله، بز و با آهو باشد.

سیم ساز های قانون :

یکی دیگر از مهم ترین بخش های که در ساز ایرانی قانون وجود دارد؛ سیم های این ساز می باشد. سیم های ساز کهن قانون از جنس روده گاو یا نوعی نایلون می باشند. این سیم ها دور گوشی پیچیده می شوند. هر سه سیم قانون که کنار هم قرار گرفته اند؛ یک صدای مشخص را ایجاد می کنند‌.

مدت زمان لازم برای یادگیری ساز قانون :

مدت زمان مشخصی برای یادگیری ساز قانون وجود ندارد. اما به طور معمول برای یادگیری این ساز به صورت مبتدی به صورتی که بتوان با آن چند قطعه خاص را نواخت؛ حدود یک سال زمان لازم است.

اما در این زمان کم قطعا امکان نواختن حرفه ای این ساز وجود ندارد. اگر شما می خواهید ساز کهن و ایرانی قانون را به صورت حرفه ای بنوازید و در یک ارکستر اجرا کنید؛ قطع باید زمان زیادی را برای یادگیری این ساز و تمرین کردن با آن صرف کنید.

به طور معمول زمانی حدود ۷ تا ۱۰ سال لازم است تا نوازنده مبتدی ساز کهن قانون، تبدیل به یک نوازنده حرفه ای این ساز بشود.

البته بسته به میزان تلاش و همچنین استعداد و مهارت فرد، مدت زمانی که برای حرفه ای شدن باید طی بشود؛ می تواند کم تر باشد. البته نکته ای که باید به آن توجه نمود این است که حتی افراد حرفه ای نیز برای تسلط بیشتر به ساز و قطعه هایی که به وسیله آن اجرا می کنند باید پیوسته تمرین کنند‌.

نوازندگان شناخته شده ساز قانون :

هنرمندانی هستند که به صورت حرفه ای نوازنده ساز قانون بودند. این افراد نقش مهمی در  احیای دوباره قانون ایرانی داشتند. البته در سطح جهانی، نوازندگان مصری قانون عربی نیز بسیار شناخته شده هستند و تک نوازی های بسیار زیبایی با این ساز داشتند.

رحیم قانونی فردی بود که بعد از گذشت دوره صفویه دوباره سبب رایج شدن این ساز در ایران شد. فرزند او جلال قانونی نیز یکی از قانون نوازان بزرگ ایران می باشد. او در دوره قاجار و پهلوی فعالیت می کرد. علی اکبر صدیف شاگرد جلال قانونی، یکی دیگر از نوازندگان ساز قانون می باشد.

مهدی مفتاح یکی دیگر از نوازندگان بزرگ ساز ایرانی قانون بود. ایشان موسیقی دان و همچنین رئیس هنرستان موسیقی ملی بودند.

ملیحه سعیدی و سیمین آقارضی دو تن از بانوان بنام قانون نواز ایرانی می باشند. این دو از شاگرد های مهدی مفتاح بودند. سیمین آقارضی با خواننده های معروفی همچون استاد محمد رضا شجریان همکاری داشت. بانو سیمین آقارضی تلاش شایسته ای برای نواختن این ساز به شیوه و سبک ایرانی کرده است.

نحوه نواختن ساز قانون :

یکی از تفاوت های بارز ساز قانون با ساز سنتور نحوه نواختن این دو ساز می باشد. ساز سنتور با مضراب زده می شود. اما ساز  کهن و ایرانی قانون با انگشتانه نواخته می شود. این انگشتانه ها برای انگشت سبابه ساخته می شوند. این ساز را برای نواختن بر روی میزی قرار می دهند که شیب آن به سمت نوازنده می باشد. نوازنده برای نواختن این ساز باید به صورت صاف نشسته و دست ها زاویه ۹۰ درجه داشته باشد.

باید شدت و نیرویی که دست نوازنده به ساز وارد می کند کنترل شده باشد و برای نواختن از انگشت شست و سبابه استفاده می شود.

مشاهده قانون های موجود در ملوداکس به همراه توضیحات و قیمت !

نویسنده مقاله : تهیه شده در ملوداکس

سال : ۱۴۰۰

ملوداکس | مرجع تخصصی موسیقی ایران

ارتباط با ما :

  پیام به واتس آپ

  اینستاگرام 

 تلگرام